طرح پانزی چیست؟ چگونه این کلاهبرداری ها را تشخیص دهیم؟

اگر در جایی به شما وعده دادند که در ازای سرمایه‌ گذاری، سودهای نجومی و تضمینی (مثلا ماهی بیش از 10%) دریافت می‌ کنید. احتمالا با یک طرح پانزی طرف هستید که می‌ خواهد کلاه بزرگی بر سرتان بگذارد و سرمایه‌ ای را که سالها برایش تلاش کردید به چنگ بیاورد.

متاسفانه با گسترش اینترنت و شبکه‌ های اجتماعی، طرح پانزی به یکی از رایج‌ ترین شیوه‌ های کلاهبرداری تبدیل شد و هر کس که به‌ دنبال سرمایه‌ گذاریِ پرسود باشد. احتمالا یک بار با تبلیغ یک طرح پانزی مواجه می‌ شود. طرحی که سعی می‌ کند با وعده سود تضمینیِ وسوسه‌ گر قربانی بگیرد.

طرح پانزی روش کلی یکسانی دارد. اما ممکن است به‌ شکل‌ ها و رنگ‌ های مختلف ظاهر شود. به‌ عنوان مثال، ممکن است یک طرح پانزی خود را “طرح سرمایه‌ گذاری در بازارهای بورس جهانی” بنامد و طرح دیگری با وعده “سود تضمینی با ارزهای دیجیتال” وارد میدان شود.

خبر خوب این است که تشخیص پانزی کار سختی نیست و اگر این مقاله را تا انتها بخوانید، می‌ توانید طرح پانزی را خیلی راحتتر شناسایی کنید. در این مقاله، به‌ زبان ساده ترفند پانزی را توضیح می‌ دهیم و آن را با طرح‌ های هرمی مقایسه می‌ کنیم.

آشنایی اولیه با طرح های پانزی

طرح پانزی (Ponzi scheme) ترفندی برای کلاهبرداری است که در آن یک کلاهبردار یا همان طراح پانزی، به افراد ناآگاه وعده می‌ دهد که اگر پول‌ هایشان را در اختیار او قرار دهند، با آن پول‌ ها کار می‌ کند و سودهای نجومی و تضمینی پرداخت می‌ کند. اما حقیقت این است: سود سرمایه‌ گذاران قدیمی با پول سرمایه‌ گذاران جدید پرداخت می‌شود؛ فقط نوعی بازی با پول.

در ابتدا برای جلب اعتماد بیشتر، سود به‌ طور منظم پرداخت می‌ شود تا سرمایه‌ گذاران بیشتری جذب سیستم شوند. اما در نهایت وقتی قربانیِ جدیدی نباشد که پول وارد کند، این طرح اشباع می‌ شود و فرو می‌ پاشد. در نهایت طراح پانزی هم در با پول‌ های بادآورده فرار می‌ کند و تنها چیزی که باقی می‌ ماند تعداد زیادی مالباخته است.

برای درک بهتر طرح پانزی به مثال زیر توجه کنید (اسامی و اعداد و ارقام فرضی هستند):

اکبر یک کلاهبردار است که قصد دارد از ترفند پانزی استفاده کند. او یک شرکت کاغذی یا وب سایت جعلی تاسیس می‌ کند و در آن به مردم وعده می‌ دهد که اگر هرکس مثلا 1 میلیون تومان پول پرداخت کند، با آن پول‌ها در بازار بورس نیویورک، ارزهای دیجیتال یا هر جای دیگری سرمایه‌ گذاری می‌ کند و ماهی 200 هزار تومان 2% سود تضمینی به سرمایه‌ گذاران پرداخت می‌ کند.

اکبر حتی ممکن است بگوید یک ربات معامله‌ گر دارد که به‌ دست متخصصان مالی جهان طراحی شده و سود را تضمین می‌ کند. اما در حقیقت و به‌ هیچ‌ عنوان فعالیت اقتصادی انجام نمی‌ شود.

پس از مدتی تبلیغات و جذب سرمایه‌ گذاران اولیه، حالا اکبر میلیون‌ ها تومان پول جمع‌ آوری کرد. برای اینکه طرح ادامه پیدا کند و پول بیشتری جذب شود، اکبر از پول سرمایه‌ گذاران جدید، سود سرمایه‌ گذاران قدیمی را پرداخت می‌ کند. همین جریان باعث می‌ شود تا مشتریان قدیمی که کمی سود دریافت کردند، این طرح‌ را به دوستان و آشنایان خود معرفی کنند و سرمایه‌ گذاران جدیدتری وارد میدان شوند.

پس از اینکه پول خوبی جمع‌ آوری شد یا وقتی که دیگر سرمایه‌ گذار جدیدی پیدا نشد، اکبر یک بلیط به‌ مقصد ترکیه می‌ گیرد و یک لیوان آن هم روش!!

رشد اینترنت و شبکه‌ های اجتماعی طرح‌ های پانزی را گسترده‌ تر می کند. چرا که تبلیغات و دریافت پول از طریق اینترنت خیلی راحتتر است و کلاهبرداران می‌ توانند به‌ صورت ناشناس فعالیت کنند.

ظهور ارزهای دیجیتال هم به کلاهبرداران کمک می کند بدون ایجاد حساب بانکی و بدون گذر از احراز هویت بتوانند سرمایه جذب کنند.

تاریخچه پانزی و نام آن

نام طرح پانزی از نام چارلز پانزی (Charles Ponzi)، یکی از مشهورترین کلاهبرداران تاریخ گرفت. او با فروش کوپن‌ های تخفیفی اداره پست، به سرمایه‌ گذاران وعده می‌ داد 50% سود در 45 روز دریافت می‌ کنند.

روش پانزی هم این بود که با استفاده از سرمایه سرمایه‌ گذاران پیشین و همچنین سرمایه‌ گذاران جدید، سود اولینها را پرداخت می‌ کرد. چارلز پانزی در دهه 1920 توانست با طرح ابداعی خود بیش از 20,000,000$ کلاهبرداری کند که معادل بیش از 250 میلیون دلارِ امروزی است.

البته طبق صفحه ویکیپدیای چارلز پانزی، قبل از پانزی هم کلاهبرداری‌ های مشابه دیگری رخ داد و پانزی به‌ طور مستقیم این ترفند را اختراع نکرد. با این حال، از آنجا که کلاهبرداریِ او خیلی بزرگ بود و در نشریه‌ های آن زمان مانند نیویورک تایمز سروصدا کرد، نام این ترفند را از او الهام گرفتند.

چگونه طرح های پانزی را تشخیص دهیم؟

با این که کلاهبرداری‌ های پانزی در انواع و شکل‌ های مختلف ظاهر می‌ شوند. همه انواع آن، چند خصوصیت اصلی دارند که عبارتند از:

1- سود های نجومی با تضمین 100%

قول سودهای نجومی و تضمینی از خصوصیات اصلی طرح پانزی است. هر جا این وعده را دیدید، به پانزی‌ بودنش شک کنید. منظور از نجومی‌ بودن سود این است که اگر قرار باشد با پول خود کار کنید، باز هم سودش از طرح پانزی پایینتر است. مثلا ماهی بیش از 10% سود تضمینی، بسیار مشکوک است. به این فکر کنید که چطور می‌ شود بدون هیچ ریسکی چنین سودی را تضمین داد؟ فراموش نکنید بازار مالی بدون ریسک نیست.

2- هویت های ناشناس افراد گرداننده

در طرح پانزی اطلاعات چندانی درباره تیم یا گرداننده وجود ندارد و اگر هم وجود داشته باشد، معمولا از اسامی مستعار یا تقلبی استفاده می‌ شود. یک طراح پانزی قطعا نمی‌خواهد شناسایی شود.

3- نامعلوم بودن فعالیت های پروژه

طرح پانزی با شفافیت کامل توضیح نمی‌ دهد که چگونه سود نجومی خود را درمی‌ آورد و چگونه آن را تضمین می‌کند. مثلا بعضی از طرح‌ ها می‌ گویند که پول کاربران را در بازارهای سرمایه یا استخراج ارزهای دیجیتال سرمایه‌ گذاری می‌ کنند. اما نمی‌ گویند که چطور اینکار را انجام می‌ دهند یا اینکه چگونه از ریسک نوسانات قیمت، سختی استخراج و … در امان هستند.

4- آدرس و تماسی در طرح پانزی وجود ندارد

طرح‌ های پانزی معمولا آدرس و شماره تلفن‌های معتبری از خود اعلام نمی‌ کنند یا به آدرس‌ های تقلبی و دفترهای کار چند روزه روی می‌ آورند. ناشناسی از خصوصیات اصلی یک طرح پانزی است.

5- طرح های پانزی مجوز قانونی ندارند

طرح‌ های پانزی نمی‌ توانند مجوزهای قانونی اخذ کنند. البته فراموش نکنید که گاهی اوقات یک طرح به‌ قدری حرفه‌ ای است که مقامات قانونگذار را هم فریب می‌ دهد یا با باندبازی مجوز را دریافت می‌ کند. خیلی‌ از کارشناسان معتقدند در جریان ورشکستگی برخی موسسات مالی ایران در سال 1396، از طرح پانزی استفاده می شود.

طرح پانزی در رمزارزها

ارزهای دیجیتال با ویژگی‌ های خاصی که دارند، کار را برای کلاهبرداران پانزی و هرمی تا حد زیادی راحت کردند. بعضی از این ویژگی‌ ها عبارت‌ اند از:

• رهگیری تراکنش‌ های ارز دیجیتال مشکل‌ تر است
• برای دریافت سرمایه نیاز به ایجاد حساب بانکی نیست
• از تمام دنیا می‌ شود جذب سرمایه کرد
• سرمایه سریعتر منتقل می‌ شود.
• پولشویی آسانتر انجام می‌ شود.

بر اساس همین دلایل، ارزهای دیجیتال شیوه خوبی برای طرح‌ های پانزی به شمار می‌ آیند و جذب سرمایه و پرداخت سودها، بسیار راحت تر از روش‌ های سنتی است.

به‌ طور کلی کلاهبرداران از ارزهای دیجیتال برای طرح‌ های پانزی استفاده می‌ کنند تا رد کمتری از خود به جا بگذارند.

گفتیم که پانزی‌ ها در شکل‌ های مختلفی اجرا می‌ شوند. اما شیوه‌ اصلی یکی است. در حوزه ارزهای دیجیتال هم شکل‌ های پانزی متفاوت است. در ادامه رایج‌ ترین طرح‌ های پانزی در حوزه ارزهای دیجیتال را بررسی می‌ کنیم.

ماینینگ ابری یا استخراج

بخش بزرگی از کلاهبرداری‌ های پانزی در حوزه ارزهای دیجیتال به وب‌ سایت‌ های ماینینگ ابری اختصاص دارد که ادعا می‌ کنند با پول سرمایه‌ گذاران استخراج ارزهای دیجیتال انجام می‌ دهند. اغلب این سایت‌ ها در حقیقت استخراج انجام نمی‌ دهند و با استفاده از روش پانزی، از سود سرمایه‌ گذاران جدید به سرمایه‌ گذاران قدیمی سود پرداخت می‌ کنند.

البته ماینینگ ابری روی کاغذ امکان‌ پذیر است. اما یک سایت معتبر در ماینینگ ابری، فقط قدرت هش می‌ فروشد. نه اینکه مدعی سود نجومی تضمینی با نرخ ثابت و منظم باشد.

ایردراپ یا استخراج در ربات های تلگرامی 

ربات‌ های تلگرامی هم از دیگر طرح‌ های کلاهبرداری هستند که از هیچ برای سازندگان خود پول می‌ سازند. وعده و نحوه کار این ربات‌ها معمولا به شرح زیر است:

کاربر در ربات عضو می‌ شود و مقداری الماس برای شروع کار هدیه می‌ گیرد. با آن الماس‌ ها می‌ شود دستگاه‌ های استخراج مجازی در ربات خریداری کرد تا به‌ اصطلاح بیت کوین استخراج کنند. برای به‌ دست‌ آوردن الماس‌ های بیشتر چند راه دارید که مهمترین‌ شان این دو هستند:

• با استفاده از لینک عضوگیری، دوستان خود را دعوت کنید و الماس هدیه بگیرید.
• با استفاده از بیت کوین، الماس بخرید.

اما در این ربات‌ های تلگرامی هیچ‌ گونه استخراجی انجام نمی‌ شود و تنها کاربران را برای خرید بیشتر الماس مجاب به پرداخت بیت کوین می‌ کند.

کاربرانی هم که روش عضو‌گیری را انتخاب می‌ کنند در نهایت برای برداشت مبالغ استخراج‌ شده پیامی را دریافت می‌ کنند مبنی بر اینکه زیرمجموعه شما حتما باید با بیت کوین الماس خریده باشد. به این ترتیب برای دریافت سودها حتما باید زیرمجموعه خرید انجام دهد. این نوع طرح پانزی، بسیار پیشرفته است.

سرمایه گذاری در املاک، خودرو، بورس و …

نوع دیگر از طرح‌ های پانزی در ارزهای دیجیتال که اتفاقا خیلی هم رایج است، وب‌ سایت‌ هایی هستند که ادعا می‌ کنند پول سرمایه‌ گذاران را در بازارهای خارجی املاک، خودرو، بورس، انرژی و یا هر چیز دیگری سرمایه‌ گذاری می‌ کنند. اما کاری جز پرداخت سود با پول سرمایه‌ گذاران جدیدتر انجام نمی‌ شود.

بعضی از پروژه‌ های کلاهبرداری هم ممکن است ادعا کنند که یک ربات تریدر پیشرفته دارند که در بازارهای مالی معامله انجام می‌ دهد و سود تضمینی پرداخت می‌ کند. رباتی در کار نیست و همه‌ چیز دروغ است.